ارتین

عنوان : آسیب‌شناسی شیوه‌های ترویج فرهنگ ایثار و شهادت

در بررسی پدیده‌های فرهنگی و اجتماعی باید جستجوگر علتهای پنهان و آشکار بود، اکتفا نمودن به یک علت، عمل ارزیابی و تحقیق را به سوی لغزش و خطا می‌کشاند. در آسیب‌شناسی شیوه‌های ترویج فرهنگ ایثار و شهادت باید تمامی عواملی که مخل و محدود کننده فرآیند ارتباطی است بررسی و تجزیه و تحلیل گردد. همچنین با درنظر گرفتن عوامل اقتصادی، فرهنگی و مسایل بین‌المللی که مستقیم یا غیر مستقیم بر ترویج فرهنگ ایثار و شهادت تأثیر دارند می‌توان به شناخت درست اثر این مقوله رسید.

بازتاب این شناخت اگر در برنامه‌ها و راهکارهای فرهنگ سازان لحاظ شود، جامعه هم از تأثیرات مثبت روحیه از خود گذشتگی(دور شدن از خودخواهی) برخوردار می‌گردد، تأثیراتی که در آن علاوه بر پاسداشت حرمت و قداست شهید به شکل واقعی و حقیقی، شیوه‌های اشاعه فرهنگ ایثار و شهادت را از جنبه‌های منفی غلو، جعل و بعضاً غیر منظقی بودن دور می‌سازد و به تبع آن امکان بهره مندی جامعه از ذخایر معنوی و آثار وجودی فرهنگ ایثار و شهادت میسر می‌گردد.

همه ملتها به جانبازان و سلحشوران کشته شده، خود به دیده احترام می‌نگرند و البته شیوه‌های این تقدس گرایی و احترام می‌تواند متفاوت باشد، اما نفس عمل یکی است. در کشور ما در این چندین ساله آرام آرام شاهد کم رنگ شدن فرهنگ تکریم به شهدا و ایثارگران می‌باشیم که این امر یک شبه یا به وسیله یک عامل به وجود نیامده قطعاً در فرآیند زمان و تحت تأثیر عوامل فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، همگام با تحولات جهانی در راستای عملکرد ضعیف فرهنگ سازان حوزه ایثارگری و شهادت این کم رنگی شکل گرفته است، در این نوشته سعی شده به عوامل مؤثر در این اتفاق اشاره شود.



کلید واژه‌ها و تعاریف آن‌ها:

الف) ایثار: این کلمه در فرهنگ بزرگ سخن، حسن انوری به معنای بذل، گذشت کردن از حق خود برای دیگران، نفع دیگری یا دیگران را بر خود ترجیح دادن آمده است، در لغت نامه دهخدا، این کلمه به معنای غرض دیگران را بر خود مقدم داشتن، برگزیدن و منفعت غیر را بر خود مقدم داشتن و این کمال درجه سخاوت است به کار رفته است(2: ص. 675: ص.543 و 8: ص.320)

ب) شهادت: یعنی کشته شدن در راه خدا، آنکه به شهادت دست یافته و در راه خدا کشته شده، به فرموده شهید مطهری شهادت مرگ آگاهانه در راه هدف مقدس است. عملی آگاهانه و اختیاری است و شهیدان شمع محفل بشریت هستند.(4:ص.4627 و 7: ص.131)

ج) ترویج: ترویج در لغت به معنی رایج کردن، متداول کردن، روان کردن است. ترویج نوعی تغییر است در جهت توسعه منابع انسانی.(3:ص.1718)

شاخصهای فرهنگ و شهادت طلبی: شهادت بالاترین و آخرین مرحله از خود گذشتگی(ایثار) است. جان را در کف خود قرار دادن در راه هدفی متعالی جهت فدا نمودن است. و جوهره آن عاشق، مختار، بااراده و هدفمند بودن است. صفات متجلی در شهدا نترسیدن از مرگ، شفقت، آزادمنشی، ایمان و پرهیز از شهوت طلبی، ثبات در قدم و صداقت در عمل می‌باشد.‌(1:ص.1)

جوهره و صفات شهید فرهنگی را ترویج می‌کند که در آن باید ایثار و از خود گذشتگی در تاروپود زندگی نمایان گردد و گمنامی و فارغ از منیت‌ها و در نظر گرفتن منافع جمع در راستای ایمان دینی به یک وظیفه تبدیل گردد، فرهنگی که با خودخواهی، خودکامگی سر ستیز دارد و با حریت و آزاد منشی در دنیای خاکی سر وفاق دارد فرهنگی است که الگو، از شهدای تاریخ می‌گیرد و در این وادی حریت حسین بن علی چون سرمشقی تابناک است. برای سلحشوریها و ایثارگیها در راه خدا ـ فدا نمودن نه از بهر طمع بهشت و نه از سر اجبار و تسلیم و نه از سرنادانی انقلاب شکوهمند درونی است که همانند علی بن ابی طالب در نبرد با عمربن عبدود پاسخ توهین و تف انداختن دشمن را با درنگ می‌دهد، و این درنگ مولا نشأت از اخلاص و روحیه ایثار(از خودگذشتگی) دارد چرا که بدون این درنگ او به خواسته هوا و هوس و منیت اجابت می‌نمود، ترویج فرهنگ ایثار و شهادت نیاز به لوازمی دارد که ابتدا با شناخت درست جوهره ایثار و شهادت و درگام بعدی تجلی این جوهره در نقل و عمل مروجین، فرهنگ سازان و مدیران ارشد کشور در بستر جامعه جاری و ساری می‌شود و به تبع آن جامعه از برکات مادی و معنوی آن برخوردار می‌گردد. برکاتی همچون قانونگرایی، ضابطه مندی، مسئولیت پذیری، رعایت هنجارهای اجتماعی، روحیه آزادمنشی و سلامت نفس در کنار حفظ قداست و حرمت ایثارگران و شهدا از آن جمله است.

انواع کلی ترویج: ترویج به طور کلی به صورت مستقیم یا غیر مستقیم و یا به شکل رو در رو یا غیر حضوری(غیر رو در رو) انجام می‌پذیرد، ترویج حضوری همچون سخنرانی‌ها برگزاری همایش‌ها، کنفرانس‌ها، کنگره‌ها و روضه خوانی‌ها، ترویجی هستند که مروج و مخاطب رو در رو با هم مواجه می‌شوند و پیام و مفهوم ارائه شده بی واسطه به سمع و نظر مخاطب می‌رسد و بازخورد و بازتاب این پیام ارائه شده قابل مشاهده است؛ اما در ترویج غیر حضوری مروج پیام و مفهوم خود را در قالب رسانه‌ای به سمع و نظر مخاطب می‌رسد همچون کتاب، نمایشنامه، فیلم، رادیو، تلویزیون و روزنامه. در این گونه ترویج پیام چه به شکل مستقیم و یا غیر مستقیم به مخاطب انتقال می‌یابد، امکان اینکه بازتاب هم زمان نظرات و احساسات مخاطبان به مروجین برسد وجود ندارد.

انواع ارتباط انسانی: انسانها دارای 4 نوع ارتباط هستند: 1. ارتباط فردی: ارتباطی که فرد با خودش برقرار می‌کند؛ همچون فکر کردن. 2. ارتباط بین فردی: ارتباطی که یک فرد با فرد دیگر برقرار می‌کند؛ مانند مباحثه دو نفر با هم. 3. ارتباط گروهی: ارتباطی که یک فرد با گروهی از افراد برقرار می‌کند؛ مانند کلاس درس. 4. ارتباط جمعی: ارتباطی که در آن شناخت مخاطبان غیر ممکن یا بسیار مشکل است؛ همچون ارتباط فرد با رسانه‌های جمعی رادیو، تلویزیون و روزنامه‌ها. در این نوع ارتباط فرستنده پیام به راحتی نمی‌تواند بازتاب پیام ارسالی خود را از مخاطبان خود دریافت نماید.

عناصر فرآیند ارتباطی: 1. فرستنده: شیء یا فردی است که پیام را به گیرنده انتقال می‌دهد. 2. پیام: معنا و درون مایه‌ای است که فرستنده قصد دارد به گیرنده انتقال دهد. 3. گیرنده: شیء یا فردی که تحت تأثیر پیام فرستنده قرار می‌گیرد. 4. کانال(وسیله): هر چیزی که امکان ذخیره و انتقال پیام فرستنده به گیرنده را داشته باشد کانال نامیده می‌شود. ارتباط شفاهی(رو در رو) از نوع ارتباط فاقد کانال می‌باشد. کانالهای ارتباطی مانند تلفن، کتاب، مقاله و وسایل ارتباطی … 5. بازخورد: واکنشی است که گیرنده نسبت به پیام فرستنده نشان می‌دهد؛ چه پیام مزبور را درک کرده باشد و چه درک نکرده باشد. بازخورد به فرستنده این توانایی را می‌دهد که بازتاب پیام‌های ارسالی خود را مشاهده کند و در این صورت است که امکان اصلاح و تغییر در پیام‌های بعدی بوجود می‌آید. ارتباطی که فاقد عنصر بازخورد باشد ارتباطی خطی و نارساست.

نوفه(خش) یا پارازیت: به عوامل مخل یک ارتباط صحیح و کامل، نوفه(خش) گویند. نوفه‌ها از عوامل محدودیت ساز در فرآیند ارتباطی است. بنابراین باید از آن‌ها مطلع بود تا بتوان در راستای حذف آن‌ها تلاش کرد، و در نتیجه ارتباط به شکل مناسب انجام پذیرد. در هر صورت، باید نخست منبع نوفه را پیدا کرد و سپس درصدد رفع آن بر آمد. انواع نوفه: 1. نوع فرستنده: الف) مشکل و عیب از فرستنده باشد؛ مثلا صدای نارسا و کسل کننده و بی ذوق یک سخنران. ب) عدم تمایل به بازخورد پیام از دیگر نوفه فرستنده است که امکان اصلاح و تجزیه و تحلیل پیام‌های ارسالی بعدی را سلب می‌کند. 2. نوفه پیام: مشکلی که از خود پیام باشد؛ همانند پیام‌های سنگین و غیر قابل شناخت و یا غیر جذاب که برای گیرنده نوفه‌های پیامی هستند. این نوفه ممکن است موجب ایجاد اختلال در فهم آن پیام شود. 3. نوفه گیرنده: هر دلیلی که باعث می‌شود گیرنده آماده دریافت پیام نباشد، از نوع نوفه گیرنده است. مانند حواس پرت بودن و یا معلومات پایه ضعیف یک گیرنده. 4. نوفه وسایل ارتباطی: به هر گونه مشکل یا خرابی گویند که در وسایل ارتباطی به وجود آمده است؛ مثل خرابی گوشی تلفن یا چاپ نشدن بعضی کلمات در یک متن.

فرآیند ارتباطی و رابطه آن با ترویج: در عمل ترویج نیز همچون فرآیند ارتباطی، اشاعه و انتقال پیام مد نظر است که در آن مروج، نقش فرستنده و مخاطب نقش گیرنده را بازی می‌کند. در این فرآیند پیام چه به شکل شفاهی(رودررو) همچون سخنرانیها، روضه خوانی‌ها و... و یا به کمک وسایل ارتباطی همچون رادیو، تلویزیون، کتاب و روزنامه به مخاطب انتقال می‌یابد.

بدیهی است همان طور که انواع نوفه‌ها در فرآیند ارتباطی وجود دارند در عمل ترویج هم نوفه‌ها دخالت دارند که مسبب آن می‌شوند که پیام به شکل صحیح و مناسب به مخاطب(شنونده یا بیننده) انتقال نیابد.

شناخت نوفه‌های یک ترویج همانند شناخت نوفه‌های فرایند ارتباطی امری است لازم، تا امکان ارتباط درست در عمل ترویج میسر گردد. کلیاتی از شیوه‌های نامناسب ترویج فرهنگ ایثار و شهادت: ترویجی نامناسب است که مفهوم مورد نظر فرستنده را به گیرنده به خوبی منتقل نکند و یا گیرنده امکان آن را نداشته باشد تا به فرستنده بفهماند که در چه سطحی و به چه شکلی پیام را دریافت و تفسیر نماید.

حوزه ترویج فرهنگ ایثار و شهادت هم به نوعی دچار آسیب‌ها و نوفه‌های خاص خود می‌باشد؛ نوفه‌هایی که از مروج و پیام ارسالی اش گرفته تا وسایل ارتباطی و مخاطبانش را در بر می‌گیرد. برای رفع این نوفه‌ها هم باید بین مروجین این فرهنگ با مخاطبان این ترویج نزدیکی یا تشابه برقرار گردد. واضح است هر چه مهارتهای لغوی و یا زبانی، گرایش و طرز تفکر، معلومات و اطلاعات، خصوصیات اجتماعی و فرهنگی بین مروجین و مخاطبان این حوزه نزدیکتر باشد شاهد ارتباطی صحیح‌تر خواهیم بود.

امروزه شاهد آن هستیم که مروجین فرهنگ ایثار و شهادت اعم از بنیاد شهید، بنیاد جانبازان و مستضعفان، ائمه جمعه، روضه خوانان مساجد، بنیاد حفظ آثار دفاع مقدس و... نتوانسته‌اند در انتقال محتوای پیام شهدا به مردم موفق باشند.

این ناتوانی را می‌توان در موارد ذیل جستجو نمود:

الف) کاهش مقبولیت مروجین فرهنگ در بین آحاد مردم ب) عدم به کارگیری پیام‌های جذاب و قابل درک و استفاده برای عموم مردم ج) یکنواختی شیوه انتقال پیام، و فقدان ظرافت و خلاقیت. د) فزونی نقل مروجین بر عمل آن‌ها که موجب تناقض فکری برای مخاطبان گردیده و عملاً گرایش و جذب پیام‌ها را کاهش می‌دهد؛ مثلا بازتاب سخنرانی فردی که در مورد از خودگذشتگی ایراد شده است و در پایان سخنرانی آن فرد در مورد میزان حق‌الزحمه چانه‌زنی می‌کند. بی شک این تناقض آشکار بین نقل و عمل خدشه‌ای جبران ناپذیر بر مفهوم ارائه شده. هـ) عدم دقت کافی در مورد مهارتهای لغوی و یا زبانی، گرایش و طرز تفکر، معلومات و اطلاعات، خصوصیات اجنماعی و فرهنگی مخاطبان. و) غالباً بازخورد در فرآیند ترویجی این حوزه مشاهده نمی‌شود و ارتباط آن بین مروج و مخاطب ارتباطی خطی و یک بعدی و فاقد اصلاح پذیری و تغییر در شیوه انتقال پیام است. ز) باور به تمایز و تفاوت داشتن بین بازماندگان شهدا و عموم مردم. این باور آرام آرام می‌تواند قداست و حرمت شهدا را کاهش دهد. در صورتی که در سیره پیامبر اکرم(ص) تمایزی و یا تفاوتی بین بازماندگان شهدا و یتیمان جامعه وجود نداشت و رفتار وی نسبت به این دو قشر یکسان بوده است(12: ص. 107)

دو خطای عمده در تبلیغ فرهنگ ایثار و شهادت:

روشها یا سبکهای تبلیغاتی در هر کشور نشان دهنده فرهنگ رایج و حاکم بر آن کشور است.(5:ص. 64) در کشور ما هم تبلیغ به شیوه‌های متعدد و توسط افراد مختلف در نهادهای گوناگون انجام می‌پذیرد. اما جوهره کلی تبلیغ نادرست را می‌توان در موارد ذیل جستجو نمود: 1. عدم هماهنگی بین مروجین و مخاطبان جامعه 2. قبیح ندانستن غلو، جعل در تبلیغ؛: همچون غلو در آثار سینمایی که در آن رزمندگان اسلام با تعداد اندک و بدون امکانات گروه کثیری از سربازان دشمن را به هلاکت می‌رسانند یا غلو در شخصیت امام علی(ع) که تا جایگاه خداوند بالا می‌برند و یا غلو در چهره حضرت ابوالفضل.

می‌دانیم که ترویج نادرست بر اصل و جوهره مفهومی که ترویج می‌شود. خدشه وارد می‌کند که گاه جبران ناپذیر است. حتی می‌توان گفت عدم ترویج یک مفهوم مقدس و متعالی بهتر از آن است که به شکل نامناسب ترویج نمود بدیهی است اگر شکل و ظاهر و کارکرد یک عمل در تضاد با فلسفه وجودی از آن باشد بهتر است در ادامه آن عمل تجدید نظر نمود.

ویژگی‌ها و خصوصیات یک مروج حوزه ایثار و شهادت:

1: برخورداری از اطلاعات کافی و مناسب جهت ارائه به مردم. 2. از سلامت نفس برخوردار بوده و بین قول و عمل او تضادی نباشدو جزو کسانی نباشد که رطب خورده باشد و منع رطب کند. 3. عملاً از خودگذشتگی و ایثار را در زندگی شخصی و اجتماعی خود به کار بندد. 4. خودساخته بوده و از تجارب کافی برخوردار باشد و به شیوه‌های گوناگون تبلیغ آشنا باشد. 5. انگیزه‌های او متعالی و نسبت به مفاهیم تبلیغی خود پایبند و ثابت قدم باشد. 6. از غلو و جعل در تبلیغ بیزار باشد. 7. مفاهیم تبلیغی او با مبنای منطق و عقلانیت در تضاد نباشد. 8. مفاهیم را به بهترین شکل و روش در زمان و مکان مناسب به مردم انتقال دهد. 9. همواره ضوابط را بر روابط ترجیح دهد و احترام به جمع و قانونمندی را نوعی از خودگذشتگی تعریف کند. 10. از خودخواهی و زیاده خواهی گریزان باشد و آن را عملی در تقابل با روحیه از خودگذشتگی معنا کند.



عوامل مؤثر بر ترویج فرهنگ ایثار و شهادت:

به طور کلی هر زمینه و پدیده‌ای که بستر خود محوری و خودخواهی را گسترش دهد و توجه به فردیت انسان را گسترش دهد در نقطه مقابل با فرهنگ ایثار و شهادت است.

در بررسی همه جانبه عوامل مؤثر بر ترویج این حوزه به چهار بستر فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و بین‌المللی بر می‌خوریم واضح است عوامل مطرح شده ذیل چه به شکل مستقیم و چه غیر مستقیم می‌تواند فضایی را به وجود آورد که زمینه‌های از خودگذشتگی و ایثار را نفی کند.



1: زمینه‌های فرهنگی مؤثر بر ترویج فرهنگ ایثار و شهادت:

فرهنگ به عنوان مجموعه‌ی باورها، اعتقادات و امکانات مادی که قابلیت انتقال از نسلی به نسل دیگر دارد می‌تواند بسترهایی در جهت بروز یک پدیده به وجود آورد. نمونه‌هایی که در ذیل اشاره خواهد شد برایندشان نقش و عمکرد ترویج ایثار و شهادت را در جامعه مخدوش می‌نماید؛

الف) احساس تمایز و تفاوت بین خانواده شهدا و مردم عادی.(بیشتر این احساس در زمینه تحصیلات عالیه و اشتغال به چشم می‌خورد).

ب) احساس این که اهداف شهدا در جنگ تحمیلی و انقلاب اسلامی تحقق نیافته است.

ج) به رسمیت شناختن برتری فرهنگ رابطه بر ضابطه.

د) بیماری تاریخی، قانون گریزی(نشأت گرفته از خودخواهی و خود محوری است و در تقابل با فرهنگ از خودگذشتگی و ایثار شهدا است.)

هـ) عادی شدن سیاسی کاری، جناحی بندی و قومیت مداری(این عادی شدن عرصه را بر منطق خواهی و حق محوری می‌بندد چه برسد از خودگذشتگی و ایثار)

و) به رسمیت شناختن تنازع بقا در عرصه تجارت و بازرگانی و حتی در حوزه سیاست(که عرصه را بر خود محوری و خودخواهی باز می‌نماید و این در تقابل روحیه ازاد منشانه و از خودگذشته شهدا است.)

ز) حضور فرهنگ ریا و تملق که در واقع در راستای حفظ مطامع فردی است.



2. زمینه‌های اقتصادی مؤثر بر ترویج فرهنگ ایثار و شهادت:

الف) حضور پدیده رانت اقتصادی که به نوعی تمایز و تفاوت داشتن شهروندان را تداعی می‌کند که البته منافی فرهنگ از خودگذشتگی و در نظر گرفتن منافع جمع است.

ب) عدم امنیت شغلی که سوق دهنده روحیه تملق، چاپلوسی و محافظه کاری زیردستان است که این خود در آن سوی مرز حریت و آزادمنشی ایثار گران و شهدا است.

ج) ارجحیت دارایی بر دانایی که البته این خود موجب تضعیف ارزشهای اخلاقی و انسانی می‌شود و فزونی شأن دارایان بر دانایان عرصه را بر سودجویی و خود محوری باز می‌کند.

د) تورم بسیار بالا و وضعیت معیشتی اسفبار اکثریت جامعه در تقابل با حداقل افرادی که زندگی بسیار مرفه‌ای دارند، علاوه بر ایجاد فاصله طبقاتی شدید عملاً در تضاد با اهداف شهداست و تداوم چنین وضعیت اقتصادی، کم رنگ شدن ارزشها و تباهی اخلاق است چرا که" انسان گرسنه ایمان ندارد" چه رسد به آنکه شأن و قداست شهدا را پاسداری نماید.



3. زمینه‌های سیاسی مؤثر بر ترویج فرهنگ ایثار و شهادت:

الف) سیاست بی اخلاقی: حوزه سیاست را به تنازعات و مناقشات جناحی و باندی کشانده و از این تنازعات، تجلی روحیه از خودگذشتگی بعید است.

ب) خویشاوند سالاری به جای شایسته سالاری: این امر موجب آن می‌شود که جامعه از مدیران شایسته کمتر برخوردار گردد. این عمل نوعی ظلم و بی عدالتی بر ملت است و نتایج این عمل تضعیف روحیه عدالت پیشگی و دور ماندن از انصاف است که البته بر خلاف اهداف شهدا است.



4. زمینه‌های بین‌المللی مؤثر بر ترویج فرهنگ ایثار و شهادت:

الف) جهانی شدن: فرآیند جهانی‌شدن همه حوزه‌های زندگی فردی و اجتماعی را تحت تأثیر قرار می‌دهد و کشمکش‌های اقتصادی در کنار انگیزه‌های پیشرفت جایگاه اقتصادی در اولویت اهداف جوامع قرار می‌گیرد و به تبع آن روح و جوهره ایثار و شهادت کم فروغ می‌گردد.

ب) گسترش رسانه‌های ارتباطی: گسترش ماهواره‌ای و شبکه‌های اطلاع رسانی و ارتباطی و سرعت انتقال اطلاعات در جوامع می‌تواند استحاله فرهنگی، تغییر ارزش و هنجارها اجتماعی را ممکن سازد و به تبع این تغییر فرهنگی همزمان با افزایش عقلانیت مادیگرا پدیده شک و تردید مفاهیم را هم به چالش می‌کشاند که در این مورد ایثار و از خودگذشتگی و نهایت آن فلسفه شهادت هم کم رنگ می‌گردد.



نتیجه گیری:

در آسیب‌شناسی ترویج و فرهنگ ایثار و شهادت باید به جوهره اصلی مفاهیم که همانا از خودگذشتگی می‌باشد توجه داشت و در ترویج این فرهنگ عوامل مؤثر بر کاهش کارایی تبلیغات در این حوزه را جستجو کرد. در این راستا تلاش موجدانه و هدفمند فرهنگ سازان حوزه ایثار و شهادت باید در عینیت بخشی به فلسفه وجودی ایثارگران و شهدا باشد.

پرهیز از غلو، جعل و غیر عقلانی و تبلیغ نمودن آغاز یک ترویج مناسب است، زیرا تبلیغی که بر راستای صداقت و درستی باشد بر ذهن مخاطبان تأثیر عمیق خواهد گذاشت. در نظر گرفتن ویژگیهای ذهنی، روحی و روانی مخاطبان باید در جهت تناسب بین پیام و مخاطبان در کنار رفع نوفه‌های ارتباطی می‌تواند کمک کند تا مروجین و فرهنگ سازان این حوزه در کارشان توفیق یابند. البته این توفیق زمانی نهادینه می‌شود که موانع و معضلات فرهنگی، اقتصادی، سیاسی جامعه ما از پیش رو برداشته شود، آنگاه است که شاهد تقویت جایگاه شهید و ایثار گران به شکل حقیقی و مطلوب خواهیم بود، که این همه، نیاز به تحولات عمیق در جامعه دارد که در آن ضابطه مندی، قانون گرایی، از خودگذشتگی و آزاد منشی در جای جای زندگی فردی و اجتماعی جامعه نهادینه شود.



منابع

1. اسفندیاری، خلیل، «کارکردیابی‌وآسیب‌شناسی فرهنگ ایثار" نشریه رسالت، شماره10: ص. 1.

2. انوری، حسن. فرهنگ بزرگ سخن(جلد اول)، تهران: سخن، 1381، ص 675.

3. انوری، حسن، فرهنگ بزرگ(جلد سوم)، تهران: سخن، 1381 ص.1718.

4. انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن(جلد پنجم)، تهران: سخن، 1381، ص 4627.

5. بلوریان، محمد، مجموعه مقالات دومین همایش صنعت تبلیغات ایران، ص. 64.

6. دهخدا، علی اکبر، لغتنامه(جلد پنجم)، تهران: دانشگاه تهران، 1352، ص. 543. 7.

دهخدا، علی اکبر، لغتنامه(جلد هفدهم)، تهران: دانشگاه تهران، 1352، ص. 131.

8. عمید، حسن، فرهنگ عمید(جلد اول)، تهران: امیر کبیر، 1374، ص.320.

9. قریب، یوسف، قالب نو برای ترویج، نشریه جهاد، شماره 258، ص.1.

10. مطهری، مرتضی، قیام و انقلاب مهدی(جلد اول)، تهران: صدرا، 1376، ص.46-73.

11. مازنی، احمد، پیشنهاد طرح ترویج فرهنگ ایثار و شهادت…، نشریه جمهوری اسلامی، 16/9/82، ص.1.

12. ولوی، علی محمد، پژوهش در چگونگی رفتار با شاهدان شهادت، نشریه فرهنگ و پژوهش، ص.107.